T’i biem nga Kina, apo drejt e në thela?

Kjo puna freelance është vërtet aventurë dhe të çon në aq shumë drejtime të ndryshme, sa brenda një viti mund të punosh me filma, libra, Website, të shkruash, madje të përkthesh edhe etiketa produktesh! Sigurisht që si çdo aventurë ka rreziqet e saj (për atë financiar e kam), por ka edhe një efekt anësor fantastik që për mendimin TIM, nuk e gjen në asnjë punë tjetër. Përfton aftësinë “për t’i rënë botës rrotull” brenda një dite të vetme. Në mëngjes je duke përkthyer një film me temë nga Lufta e Dytë Botërore dhe pasdite të duhet të mësosh gjithçka mbi turizmin dentar për të shkruar një artikull blogu!

Ky është një shembull dite shumë i zakonshëm dhe po aq e zakonshme më është bërë edhe kureshtja për të mësuar çdo aspekt të mundshëm të punës sime. Kësaj here i rashë botës rrotull për të kuptuar më në thellësi një nga fjalët që përdor më shpesh në jetën time profesionale.

Më ndodh rregullisht që njerëzit të më kërkojnë në WhatsApp apo ballë për ballë t’u përkthej një fjalë apo togfjalësh që iu duhet aty për aty dhe reagimet e mia janë dy: jap tre, katër apo pesë versione përkthimi të mundshme, ose bëj pyetjen “NË ÇFARË KONTEKSTI E KE?”.

Marrëdhënia e përditshme me gjuhët e huaja më ka bërë që të mos ia kem shumë besën kuptimit të parë të fjalëve apo shprehjeve për shkak se në rrethana të ndryshme, marrin kuptime krejt të ndryshme, dhe kjo ka një arsye tek e cila jo të gjithëve iu shkon mendja aty për aty. Mosllogaritja e saj çon shpesh në keqkuptime komunikimi, apo gabime përkthimi, kështu që vendosa të thellohem pak në temën e kontekstit. Përgjigjet që gjeta ishin shumë interesante dhe na hyjnë në punë të gjithëve, kështu që edhe po të mos jeni përkthyes, do të gjeni diçka të vlefshme; qoftë edhe për të shuajtur kureshtjen.

E keni vënë re që disa njerëz “i bien larg e larg” për të dhënë mesazhin, ndërkohë që disa të tjerë t’i thonë gjërat “copë”? Ndodh shpesh në jetën e përditshme që të takojmë njerëz të të dyja kategorive, por jemi të aftë të menaxhojmë komunikimin falë gjuhës së përbashkët. Po çfarë ndodh kur kemi përpara një të huaj apo një tekst përkthimi në gjuhë të huaj? Si mund të kuptojmë mesazhin e vërtetë në mënyrë që të përgjigjemi, apo ta përcjellim siç duhet atë në gjuhën shqipe? Sekreti është tek njohja e KONTEKSTIT KULTUROR.

1) Çfarë është konteksti kulturor?

Konteksti kulturor ka të bëjë me shoqërinë ku individët rriten dhe me mënyrën si ndikon kjo në sjelljen e tyre. Përfshin vlerat dhe qëndrimet e përbashkëta të një grupi njerëzish si besimin, kuptimin, zakonet, idetë, normat dhe veprimet e pranuara. Shpesh e mendojmë kontekstin kulturor si diçka të përcaktuar nga kombësia apo gjeografia, por në fakt konteksti kulturor duhet menduar si një QEPË! Nëse shtresa e sipërme është kombësia apo gjeografia, shtresat nën të janë traditat, mosha, gjinia, besimi fetar, arsimi, të ardhurat, nëngrupet sociale ku bën pjesë çdo individ dhe shumë e shumë fakorë të tjerë që sado e çuditshme të duket, ndikojnë në kuptimin e fjalëve dhe në mënyrën si i kuptojmë NE ato. Po t’i marrim gjërat me radhë.

2) Si të kuptojmë me çfarë konteksti kulturor kemi të bëjmë?

Për këtë kanë bërë kërkime njerëz më të mençur se ne dhe na e kanë bërë punën shumë të thjeshtë. Në vitet 70-të, Antropologu Edward T. Hall prezantoi për herë të parë termat “Kontekst i gjerë” dhe “Kontekst i ngushtë”. Përshkrimi që iu bëri dy tipeve të kontekstit ka të bëjë pikërisht me mënyrën si aplikohen në dhënien dhe marrjen e informacionit. Një psikolog holandez (Geert Hofstede), i bashkangjiti këtyre termave konceptet e kolektivizmit dhe individualizmit, duke e bërë edhe më të qartë këndvështrimin në të cilin duhet të shohim komunikimin me kultura të ndryshme. Pavarësisht se përkthyesit janë të parët që preken nga kjo, çdo njeri që dëshiron të integrohet në shoqërinë globale të ditëve sot; qoftë në nivel personal, apo në atë profesional; duhet të ketë njohuri të “terrenit” gjuhësor për të përvetësuar komunikimin e efektshëm përtej kufijve.

3) Konteksti i gjerë – Si je? Nga shtëpia? Mirë?

Po jua them që në fillim se cilat vende të botës i përkasin kategorisë së kontekstit të gjerë kulturor dhe do ta kuptoni vetë. Disa prej vendeve të këtij grupimi janë: Vendet Aziatike, Franca, Greqia, Amerika Latine, India jugore….NE! Besoj se e keni të qartë. Kontekstit të gjerë i përkasin ato shoqëri ku kolektivizmi është më i zhvilluar; ku familja, traditat dhe mbështetja tek njëri-tjetri kanë më shumë përparësi. Në kultura të tilla, komunikimi varet shumë nga mjedisi i përbashkët dhe s’është aq e nevojshme të përdoren fjalët për të kuptuar njëri-tjetrin. Në këtë kontekst, gjestet janë po aq të rëndësishme sa dhe fjalët, madje siç dimë nga përvoja jonë; mjafton edhe një vështrim për të kuptuar atë që do të thotë tjetri!

Një detaj tjetër interesant i kulturave ku mbizotëron konteksti i gjerë, është respektimi i hierarkisë sociale. Përkthyesit e kanë gjithë ditën përpara syve këtë ndryshim konteksti, por “jopërkthyesit” jo gjithmonë e marrin parasysh. Për shembull; a e keni vënë re që gjuha shqipe, ashtu si gjuhët latine (ma merr mendja dhe gjuhë të tjera, por që unë s’i di) përdorin vetën e dytë shumës për t’iu drejtuar dikujt me respekt? Madje italianët e çojnë një nivel më lart, duke përdorur edhe vetën e tretë njëjës! Nëse jeni të vetëdijshëm për këtë, duhet të keni vënë re patjetër edhe që gjuha angleze e ka njësoj; si vetën e dytë njëjës, ashtu edhe vetën e dytë shumës! Me parametrat tona, kjo gjuhë s’tregon pikën e respektit, por do ta kuptoni përsenë e kësaj më poshtë.

4) Konteksti i ngushtë – Mos i bjer nga Kina!

Ky kontekst mbizotëron në vende si Shtetet e Bashkuara, Kanadaja, Mbretëria e Bashkuar, Australia dhe disa pjesë të Europës kontinentale si vendet skandinave. Komunikimi në kontekstin e ngushtë priret të jetë më i drejtpërdrejtë dhe specifik. Në kulturat e kontekstit të ngushtë, njerëzit priren të japin më shumë informacion, apo të saktësojnë mesazhin që përcjellin. Këto cilësohen si kultura individualiste, të cilat nxisin zhvillimin e vlerave të individit dhe grupeve sociale të pavarura.

Ky individualizëm mund të bëjë që të komunikosh njësoj me të gjithë në vend që të tregosh respekt për hierarkinë brenda një grupi të caktuar. Dhe duke qenë se kulturat individualiste e vlerësojnë më shumë diversitetin kulturor sesa kulturat kolektiviste (të kontekstit të gjerë), kërkohet shpesh një mënyrë komunikimi më e qartë për të shmangur keqkuptimet.

Tani…Përveç faktit që 99% e shqiptarëve do të donte të jetonte në vendet që përmenda më sipër; vini re ndonjë gjë të përbashkët mes këtyre vendeve? ANGLISHTJA!

5) Gjuha më e folur në botë i përket kontekstit të ngushtë

Jeni bërë ndonjëherë kureshtarë të dini përse anglishtja nuk i ka ato rregullat e ndërlikuara të gjuhëve latine, apo dhe të shqipes? Përse është anglishtja gjuha më e folur në botë sot dhe ajo që pasurohet me mijëra fjalë të reja në vit? Sepse është një gjuhë e thjeshtë për t’u mësuar, e qartë, praktike dhe tejet elastike duke bërë që të zhvillohet paralelisht me shoqëritë ku flitet.

Nëse vendet e kontekstit të gjerë, ruajnë një stabilitet më të madh falë vlerave kolektiviste që i karakterizojnë, ky stabilitet mund t’i pengojë në zhvillimin gjuhësor, kulturor e social, ndërkohë që vendet e kontekstit të ngushtë priren të zhvillohen e të ndryshojnë me ritme më të shpejta.

Shumë fjalë që përdorim sot në shqip i kemi të huazuara, madje ky huazim ka filluar shumë herët, që në kohën e turqve (Ose më herët. S’kam qenë, nuk e di.) Por prapë, fjalët e huazuara në shqip janë ku e ku më të pakta në numër se fjalët e reja që hyjnë çdo ditë në gjuhën angleze dhe ky elasticitet e ka bërë që të jetë gjuha e zhvillimit global. Sigurisht që edhe faktorët historikë luajnë rol tepër të rëndësishëm, por ju siguroj që po të mos ishte gjuhë aq e thjeshtë për t’u mësuar për shkak të kontekstit të ngushtë kulturor ku është zhvilluar, tani do të ishim duke folur për gjuhën mandarine!

Konteksti i gjerë dhe i ngushtë janë një temë tek e cila mund të humbasësh rrugën po u fute, por ajo që më intereson mua (shpresoj që dhe ju), është mënyra si ndikon në komunikimin e përditshëm dhe në punën si përkthyes, krijues, apo lokalizues (fjalë e huazuar fringo e re). Nëse nuk përtoni të lexoni episodin e dytë, do t’i përgjigjem shkurtimisht pyetjeve që na interesojnë më shumë:

6) Si të shmangim keqkuptimet e kontekstit kulturor?

7) Sa shqiptarë duhet të jemi kur komunikojmë me kombësi të tjera?

8) Përse ka nevojë marketingu për përkthyes konteksti?

9) Çfarë “kafshe” duhet të jetë përkthyesi për të menaxhuar probleme të tilla?

(Ndiqni episodin e dytë…)