T’i biem nga Kina, apo drejt e në thela? (2)

Kur fillova të shkruaja këtë artikull, më erdhi pak “zor” kur pashë që po dilte shumë i gjatë se m’u duk sikur po shisja mend. Por tani që po hyj më në hollësi të temës, më vjen zor që do të lë pa përmendur shumë aspekte të rëndësishme të konteksteve kulturore. Megjithatë, me mirëkuptimin që si lexues të këtij artikulli do të dini dhe vetë gjuhë të huaj, jam e bindur se po të doni të mësoni më shumë, mund të gjeni dhjetra artikuj studimesh, apo video shpjeguese mbi këtë temë. Ku e lamë tani? Ah, po.

Si të shmangim keqkuptimet e kontekstit kulturor?

Në kulturat e besimit musliman, nuk lejohet që gratë të japin dorën. Ndërkohë që në vende të tjera, dhënia e dorës është jo vetëm është e pranueshme, por nëpërmjet kësaj, njerëzit mund të marrin përshtypjet e para mbi karakterin e njeriut që kanë përballë. Tundja e kokës anash, apo nga lart-poshtë, ka kuptime të kundërta në kultura të ndryshme. Ka vende ku ardhja herët në një takim shihet me mosbesim, ndërkohë që në vende të tjera, mund edhe të mos hysh brenda po erdhe qoftë edhe me 2 minuta vonesë.

Në takimet mes konteksteve, rastet për keqkuptim janë po aq të shpeshta sa vetë komunikimi. Po duke qenë se ky s’është studim, po thjesht një artikull blogu nga një njeri që ka lexuar studimet e të tjerëve dhe ka nxjerrë përfundimet e veta, do të përqendrohemi tek komunikimi dhe përkthimi profesional.

Tani që interneti është “sheshit”, është shumë më e lehtë të përgatitesh përpara një takimi me ndërkombëtarë, apo një përkthimi teksti. Bëra vetë një provë dhe me një kërkim të thjeshtë të tipit “Çfarë duhet të dish kur takohesh me një amerikan/indian/japonez”, e të tjerë mund të mësosh gjithçka; që nga dhënia (ose jo) e dorës, deri tek temat e pranueshme të bisedës. Përveç faktit që të ndihmon të fitosh më shumë siguri në komunikim, marrja e një informacioni të tillë tregon respekt dhe shton mundësitë për një takim të suksesshëm.

Përkthyesit e bëjnë këtë me çdo tekst që iu del përpara. Përkthimet artistike në veçanti, mund të marrin më shumë kohë për shkak të kërkimeve mbi kontekstin kulturor, sesa për kohëzgjatjen e vetë përkthimit. Një shembull i thjeshtë. Nëse je duke përkthyer një film me temë nga një periudhë historike e hershme, s’mund të përdorësh fjalën “fantastike” që sot e përdorim shpesh si përkthim të fjalës “great”, madje e përdorim dhe vetë në jetën e përditshme kur duam të përforcojmë pëlqimin. Në atë kohë, kjo fjalë i referohej vetëm diçkaje të çuditshme, imagjinare.

Sa shqiptarë duhet të jemi kur flasim me të huaj?

Nëse një shqiptar do t’i thoshte një anglishtfolësi “You came after the rice” (Erdhe pas pilafit), ky i fundit do të mendonte vetëm një gjë. Që para se të vinte ai kishte pilaf :). Ndërkohë që për ne, kuptimi i shprehjes ka të bëjë me vonesën dhe mungesën e korrektësisë. Po kështu, nëse një i huaj do të na thoshte “Mos u djersit” (Don’t sweat it), ne do të viheshim në siklet duke menduar që po djersijmë së tepërmi, kur në fakt i huaji ka dashur vetëm të thotë “mos e vrit mendjen”. Shembuj të tillë ka sa të duash, madje ne i kemi kthyer në batuta disa prej këtyre përkthimeve fjalë për fjalë dhe i përdorim në jetën e përditshme.

Por çështja bëhet serioze në komunikimin dhe përkthimin profesional, pasi gabime të tilla rrezikojnë mesazhin që duhet përcjellë. Një koleg interpret po më tregonte kohët e fundit se si një drejtues shqiptar gjatë një takimi me ndërkombëtarë, mbyllte çdo fjali me fjalët “e kupton vetë”, duke ia lënë barrën përkthyesit të sqaronte pikat e diskutimit. Në nivele të tilla, konteksti kulturor bëhet tepër i rëndësishëm, pasi cënohet imazhi i drejtimit të një biznesi, apo institucioni.

Nëse të duhet të komunikosh me të huaj dhe të mungon ekspertiza e duhur e gjuhës (dhe të them të drejtën, pak njerëz e kanë atë ekspertizën, kështu që “mos u djersit”), atëherë gjëja më e mirë që mund të bësh është të shmangësh shprehjet e figurshme dhe çdo lloj zhargoni të gjuhës tënde, duke u përqendruar tek bazat e asaj që do të thuash. Kjo vlen edhe kur flet në shqip në praninë e një interpreti.

Në këtë mënyrë, jo vetëm që ruan veten nga gafa gjuhësore që mund të të bëjnë nervoz në një çast kur duhet të mbyllësh një ujdi, apo të sigurosh një vend pune, por njëkohësisht fiton pikë, pasi të huajt, e veçanërisht anglishtfolësit e vlerësojnë së tepërmi komunikimin e qartë, të sjellshëm dhe të drejtpërdrejtë në marrëdhëniet profesionale.

Por për një përkthyes vlen e kundërta. Një përkthyes i mirë, duhet të jetë gjithmonë në gjendje të gjejë të barazvlefshmen në shqip të shprehjes apo zhargonit të përdorur, në mënyrë që të përcjellë të gjitha nuancat e mesazhit të dhënë. Kjo është e domosdoshme në të gjitha format e përkthimit artistik, por po bëhet gjithmonë e më e rëndësishme edhe në gjuhën e marketingut, pasi kemi të bëjmë me një epokë të re kur mesazhet specifikohen në varësi të targetit dhe ky target është i ndarë pikërisht si ajo qepa që përmenda në episodin e parë! Për të njëjtin produkt, ka përqasje të ndryshme në varësi të grupimeve të konsumatorëve, duke iua përcjellë mesazhin me gjuhën që përdorin vetë ATA.

Përse ka nevojë marketingu për përkthyes konteksti?

Nëse në përkthimin letrar, artistik, të duhet të sjellësh në shqip një vepër krijuese pa cënuar origjinalen, në përkthimin e marketingut, origjinalja është e para që duhet eleminuar! Duket deklaratë e fortë, por ja si është puna. Në marketing nuk kërkohet përkthim i thjeshtë. Arsyeja e parë është që tekstet apo komunikimet e marketingut kanë të bëjnë me një mesazh specifik të një biznesi të caktuar dhe përkthimi duhet të jetën në funksion të MESAZHIT.

Në radhë të dytë, mesazhet promocionale janë shembulli më i qartë i ndryshimit të kontekstit kulturor. Duke qenë se krijohen posaçërisht për të nxitur konsumatorë të një konteksti kulturor të caktuar; kur ky mesazh duhet të jepet në një kontekst tjetër kulturor, përkthimi i fjalëve bëhet krejtësisht i pavlefshëm. Në këtë rast nevojitet përkthim konteksti.

Në ditët e sotme, puna e përkthyesit ka pësuar ndryshime të mëdha për shkak të mediave sociale dhe zhvillimit të marketingut. Kanë hyrë në lojë terma si Transcreation, Localization, SEO Translation, etj. Dhe të gjitha kanë të bëjnë pikërisht me mesazhit e biznesit. Për të mbrojtur deklaratën që bëra, do të marr si shembull Transcreation. Përkthimi i këtij termi në pamje të parë do të ishte “përkthim krijues”. Do të thotë që ky lloj përkthimi nuk kërkon besnikëri ndaj origjinalit, por krijimin e një mesazhi të ri të barazvlefshëm në gjuhën shqipe. Po për të krijuar një mesazh të tillë që jep të njëjtin efekt si mesazhi origjinal, të duhet të eleminosh përkthimin fjalë për fjalë, madje nganjëherë edhe atë përshtatës! Ajo që duhet bërë në këtë rast, është sjellja e mesazhit në një kontekst të ri kulturor. Prandaj dhe unë preferoj ta quaj PËRKTHIM KONTEKSTI, pasi gjuha në këtë rast vihet tërësisht në shërbim të kontekstit pa përgjegjësinë e besnikërisë ndaj gjuhës origjinale.

3. Çfarë “kafshe” duhet të jetë përkthyesi për të menaxhuar probleme të tilla?

Para disa kohësh m’u desh të përktheja materialet për trajnimin e stafit të një biznesi në Shqipëri nga kompania mëmë në Londër. Një nga pyetjet që ata bënin për të kuptuar personalitetin e pjesëtarëve të stafit ishte “Nëse do të të duhej të zgjidhje një kafshë në bazë të cilësive të tua; çfarë kafshe do të ishe?”. M’u duk sa zbavitëse, aq edhe e dobishme kjo pyetje. Fillova të mendoj se cila do ishte përgjigjija për një përkthyes dhe pas shumë krahasimesh, dola në përfundimin që përkthyesi duhet të jetë një hibrid i çuditshëm mes kameleonit dhe bletës!

Kameleon sepse të duhet të përshtatesh me çdo lloj mjedisi gjuhësor që të del përpara. Bletë sepse të duhet të mbledhësh çdo informacion të nevojshëm për të dhënë një produkt përfundimtar në gjuhën dhe kontekstin e duhur.

Që t’i bie shkurt…

(Se tani e gjeta që t’i bie shkurt!)

Si shqiptarë, kemi shumë përparësi përsa i përket manovrimit në kontekste kulturore të ndryshme. Kjo sepse konteksti ynë historik, politik e gjeografik ka bërë të nevojshëm zhvillimin e fleksibilitetit në përshtatjen me botën. Vështirë të gjesh një shqiptar sot që nuk di të komunikojë të paktën në një gjuhë të huaj dhe s’besoj të ketë vend më “të llastuar” se ne kur është fjala për kontentin televiziv të pasur dhe të disponueshëm me pak ose aspak kosto e në të gjitha format e mundshme, i cili na mban në kontakt 24 orësh me gjithçka që ndodh në botë, pa përmendur internetin!

Kjo do të thotë që nuk kemi justifikime për gabime komunikimi apo përkthimi në kontekste të ndryshme kulturore. Ok. Njerëz jemi, edhe i bëjmë, por nëse jemi të vetëdijshëm për këto ndryshime, do jemi më të aftë për t’i shmangur. Mund të mos e kemi gjuhën aq elastike, po vetë jemi…plastelinë!